Toma de medidas en el yacimiento del pecio Ribadeo I. (Foto: Christine Heamagi (MALtd) / Proyecto ForSEAdiscovery / CSIC )

En 1597, un galeón de guerra construído en Nápoles (Italia) naufragou fronte á costa de Galicia, en España. Este buque, o San Giacomo dei Galizia, tamén coñecido como Santiago, afundiuse no estuario de Ribadeo, onde agora levouse a cabo a súa análise séculos despois, co obxectivo de coñecer como era a vida dos seus tripulantes.

O estudo realizouno un equipo internacional integrado, entre outros, por Tânia Manuel Casimiro, da Universidade NOVA de Lisboa en Portugal, Ana Crespo Solaina, Marta Moreno García e Arnaud Cazenave da Roche, do Instituto de Historia (IH) e Sagrario Martínez Ramírez, do Instituto de Estrutura da Materia (IEM), estas dúas últimas entidades dependentes do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) de España.

O xacemento subacuático dos restos do Santiago, ou o Pecio Ribadeo I, é un caso excepcional para estudar un navío de guerra do século XVI en augas territoriais españolas. A investigación deste pecio, o que é un fragmento dunha nave naufragada, ofrece unha xanela ao pasado, como é coñecer o gando consumido polos mariñeiros ata o tipo de cerámica utilizada para almacenar auga e conservar alimentos.

O equipo de investigación logrou reconstruír a historia do Santiago. Grazas ao estudo dos artefactos mergullados, e á revisión de documentos históricos e análises espectroscópicos, os investigadores conseguiron aproximarse como nunca antes ás actividades levadas a cabo a bordo do navío, durante o seu breve período de servizo na Armada española desde a súa construción nun estaleiro de Nápoles ao redor de 1590 ata o seu naufraxio en 1597.

Os resultados do labor de investigación foron presentados en varios estudos separados que foron publicados nun número monográfico especial da revista académica Heritage.

Estes estudos profundan na cultura material e na vida a bordo de barcos dos séculos XVI ao XIX e ofrecen unha visión máis ampla das interaccións da contorna mariña.

A xulgar polos datos colleitados nestas investigacións, este naufraxio e outros da mesma época representan un valioso patrimonio histórico-arqueolóxico que recibiu unha atención limitada desde a perspectiva da investigación subacuática, e cuxo estudo proporciona “novas perspectivas sobre os contextos históricos e materiais dos séculos pasados”, en palabras de Crespo. A científica, especializada en historia e arqueoloxía submarina, subliña que estes estudos “ofrecen unha riqueza de datos significativos sobre a cultura material da época, as dinámicas a bordo, as prácticas marítimas, as redes comerciais, os comportamentos e os coñecementos náuticos, así como o subseguinte desenvolvemento e transformación dos sitios arqueolóxicos, os cales se converten en cápsulas históricas do tempo”. Ela liderou o proxecto europeo ForSEAdiscovery, que levou a cabo a escavación subacuática entre 2012 e 2022.

O estudo dos 78 ósos recuperados a bordo do Santiago revela, segundo a análise arqueozoológico do Laboratorio de Arqueobiología do IH, que os restos corresponden a diferentes tipos de carne, como vaca, cordeiro, porco, ganso e mesmo pescada. Isto apunta a un papel fundamental do gando como fonte primaria de proteínas para a tripulación. Segundo Moreno, o maior número de refugallos de vaca fronte ás outras especies apunta a que o vacún foi unha fonte importante de proteínas para a tripulación. Ademais, a identificación de partes de animais con menor valor cárnico, como cranios e extremidades distales das patas, expón a posibilidade de que se transportase gañado vivo para o seu posterior procesamento a bordo.

Os patróns na carnicería, como a frecuencia e localización de marcas de partido en porcións pequenas e manexables, indican aos científicos que os métodos de cocción máis habituais eran a ebulición e o guiso. Ademais, os datos de envellecemento denotan o probable consumo de carne tenra de vaca e cordeiro, indicando diferenzas entre a alimentación dos oficiais de alto rango e o resto da tripulación. Por último, a recuperación dun tarsometatarso de ganso, un óso sen rendemento cárnico, supoñería a presenza de aves de curral vivas a bordo, mentres que unha vértebra de pescada relacionaríase coa provisión de peixe seco.

A cerámica, clave no almacenamento de auga e víveres

As análises arqueométricos e químicos das cerámicas, artefactos e restos óseos de fauna do xacemento, permitiron a Ramírez, especialista en materiais do IEM, reconstruír o itinerario de navegación do galeón. Combinado co rexistro arqueolóxico e a documentación histórica, agora pódese afirmar que o buque partiu de Nápoles e pasou por Cádiz e Lisboa antes de afundirse en Galicia.

A cerámica revelouse como un dos achados máis comúns, seguida da madeira e a pedra. Principalmente de manufactura portuguesa, estas vasillas non cumprían primordialmente funcións culinarias, senón de almacenamento de auga e conservación de alimentos durante as extensas travesías marítimas. Ademais, “o estudo das cerámicas e algunhas pezas metálicas apuntan a diferentes técnicas de produción e a unha importante cadea de coñecementos e man de obra na súa elaboración”, detalla Crespo.

As mostras analizáronse desde o punto de vista químico e mineralógico utilizando diferentes técnicas instrumentais no IEM, o que permitiu determinar dous tipos de cerámicas cocidas a diferentes temperaturas (<800ºC e >900ºC). As primeiras relaciónanse con xerras para almacenar aceite, mentres que as segundas corresponden a pezas de vaixela, o que confirma a presenza de cerámica vinculada á vida cotiá a bordo dun barco militar.

No monográfico tamén se publican os resultados dunha intervención arqueolóxica do CSIC no pecio de Mortella II en 2021, que se realizou como complemento da escavación do pecio do Mortella III efectuada entre 2010 e 2019, e ao que está historicamente vinculado. Ambos os barcos eran mercantes xenoveses que navegaban xuntos e que se afundiron en 1527 no contexto do sétimo conflito italiano da guerra entre Francia e España. A revista recolle os principais resultados das liñas de investigación sobre construción naval e artefactos (áncoras e artillería), do Renacemento.

Todos estes estudos publicados na revista académica Heritage son os seguintes:

“The ‘San Giacomo di Galizia’ Warship Galleon (1597)—Building Narratives through an Archaeological and Historical Reading of the Ribadeo I Shipwreck.

“Ship Archaeology and Material Culture: Artifacts, Representations, Structures, Narratives, and Materialities (16th–19th Centuries)”.

“Meat Supplies at the Ribadeo I Shipwreck (San Giacomo di Galizia galleon): Preliminary Results from Three Small Faunal Samples”.

“The Mortella II Wreck, a Genoese Merchantman Sunk in 1527 in Corsica (Saint-Florent, France): A Preliminary Assessment of the Site, Hull Structures and Artefacts”.

(Fuente: Isabel Fernández Morales / Celia Ramos / CCHS / CSIC)